Metabilişsel Düşünme Yöntemine Dair

Düşünme istidadı insanın en önemli özelliklerindendir. Bu kabiliyetiyle o; bilir, bilgileri analiz eder, sentez yapar, fikir üretir, problem çözer, karar verir. Bunlar, kavramları ve varlığı anlamak için aklın kullandığı bazı süreçlerdir.

Düşünme sistemi bir ağaca benzetilirse, çekirdek ve kökleri metafizik ilkelere dayanır. Gövdesi, mantığın esaslarıdır. Dalları ve yaprakları, düşünme türleridir. Elbette bu ağacın meyvesi rengarenk düşüncelerdir.

Düşünme türlerine, aklın yörüngeleri veya aklın seyahat ederken tercih ettiği farklı yollar denilebilir. Bunların başlıca sekiz tanesi ise, analitik, bütüncül, eleştirel, lateral/alternatif, metabilişsel, özgün/yaratıcı, sistemli ve yansıtıcı düşünme metotları olarak bilinir ve öğretilir. Bu yazının konusu, metabilişsel (üstbilişsel) düşünme yöntemi üzerine bir incelemedir.

Metabilişsel düşünme (metacognition) kavramını literatüre kazandıran Amerikalı psikolog Prof. Dr. John Hurley Flavell (1928-…) olarak bilinir.

Flavell, 1976 yılında zihin yetenekleri konusunda yaptığı bir araştırmada ilk kez üst bellek (metamemory) terimini kullanır. Esasında o, İsviçreli psikolog Jean Piaget’tan (1896-1980) etkilenir ve Gelişim Psikoloji konulu kitabını (The Developmental Psychology of Jean Piaget) yayınlar.

Tanımı Hakkında

O, insanın kendi düşünme süreçleri üzerine düşünmesidir. Kısaca düşünme hakkında düşünme gücüdür. Onu tanımlarken, üstbiliş, yürütücü biliş, biliş ötesi, bilişsel farkındalık gibi farklı kavramlar da kullanılır. Biliş, farkında olmak ise; metabiliş nasıl öğrendiğinin farkında olmaktır.

O, kişinin kendi bilişsel süreçlerini kontrol edebilme ve yönlendirebilme istidadıdır. Bireyin problem çözebilmesinde; planlama, gözlemleme ve değerlendirme adımlarını kullanıldığı ve yönettiği üst düzey bir süreçtir. Kişinin kendi düşünme vetiresini, bilinçli, şuurlu ve kasıtlı olarak hem izleme hem de düzenleme yetisidir.

Kişinin kendi güçlü ve zayıf yönlerinin, kendi kullandığı düşünme süreçlerinin farkında olmasıdır. Görev ve yetkilerini bilerek, sorunu anlamayı, ardından sorunu çözmeyi tamamlamak için, en makul stratejileri seçerek uygulayabilmektir.

İlgili şahsın, stratejilerinin başarısı veya başarısızlığı üzerine düşünebilmesi, gelecekteki muhtemel problemleri öngörerek, bunları çözmek için gerektiği takdirde yeniden bir güncelleme ve düzeltmeler yapabilmesidir. Bir tür, ben nerde yanlış yaptım düşüncesidir. Kişinin kendi zihninin çalışma tarzını tanımasıdır. Esasında o, bir çeşit üst düzey farkındalıktır. Neyi, neden, nasıl ve niçin anlıyorum gibi temel soruların cevapları, bu düşünme yöntemi ile daha kolay bulunabilir.

İnsanı hayatı boyunca geliştiren, eleştirel düşünme ve ‘öz düzenlemeye’ yardımcı olan bir beceridir. Zira öz düzenleme, düşünce, duygu ve davranışları belirli yollarla izleme ve yönetme yetisidir.

Yukarıdaki tanımlar genel kabullerdir. Yoksa metabiliş düşünmenin, evrensel olarak kabul gören kesin bir tanımı yoktur.

Sisteminin Farklı Modelleri

Metabilişsel düşünme becerisi ile diğer düşünme türleri arasında çok kuvvetli bir bağ vardır. Sürekli gelişen bu düşünme yönteminin öne çıkan başlıca 4 modeli vardır.

A. John Hurley Flavell Modeli

Bu metodun kurucusunun adını taşıyan Flavell modelinde, 4 temel ayrı unsur bulunur. Bu ilkeler; üstbilişsel bilgi, üstbilişsel deneyim, hedefler ve eylemler şeklindedir. Üstbilişsel bilgi ilkesi ise 3 alt bölüme ayrılır:

• Birey değişkenleri: Kendisi, başkaları ve bütün insanlar hakkındaki bilgilerdir.
• Görev değişkenleri: Yapılacak göreve, varılacak sonuca ilişkin sahip olunan bilgilerdir.
• Strateji değişkenleri: Görevi yerine getirirken kullanılan taktik ve strateji bilgileridir.

B. Ann Lesley Brown Modeli

Amerikan Eğitim Araştırmaları Derneği başkanlığı yapan Brown (1943-1999) eğitim psikolojisi alanında uzmandır. O bu beceriyi, bilişin bilgisi ve bilişin düzenlemesi olarak 2 koordinata ayırır. Bu yaklaşım esas alınırsa düşünme yetisinin sistematik özeti şu şekildedir:

Bilişin bilgisi, 3 farklı bilgiyi içerir.

• Nesneler hakkında birşeyler bilmek, tanımsal (bildirimsel) bilgidir.
• Bilginin nasıl yapıldığını bilmek, yordamsal (işlemsel) bilgidir.
• Bilginin ne zaman ve niçin gerekli olduğunu bilmek, durumsal (koşulsal) bilgidir.

Bilişin düzenlemesi, 3 türlü yetiyi içerir.

• Uygun stratejilerin seçimi, planlama becerisidir.
• Görevin başarısı için gerekli performans ve kaynağın farkındalığı, izleme/denetleme becerisidir.
• Sürecin neticelerini ölçmek ve kritik etmek, değerlendirme becerisidir.

C. Blakey ve Spence Modeli

Michigan State Üniversitesi’nden Elaine Blakey ile Sheila Spence’in yaptığı araştırma baz alınırsa, bu düşünme yetisinin 3 merhalesinin özeti şöyledir:

• Önceki bilgileri sonraki bilgiler ile ilişkilendirmek, ilk merhaledir.
• Hangi tür bir düşünme stratejisi ile hareket edileceğinin seçilmesi, ikinci merhaledir.
• Süreç boyunca planlama, izleme ve değerlendirme yapılma aşamaları ise üçüncü ve üçlü döngüsel merhaledir.

D. Hartman ve Sternberg Modeli

Psikolog Prof. Dr. Robert J. Sternberg (1949-…) ile Hope J. Hartman daha geniş bir model sunar. Onlar düşünme için gerekli faktörleri, iç ve dış unsurlar diye iki gruba ayırır. Bir iç faktör olan metabiliş düşünmeyi besleyen 4 kısım şu şekildedir:

• En başta bilginin kendisi ilk kriterdir.
• Eleştirel düşünmeyi bilmektir.
• Özgün/yaratıcı düşünmeyi bilmektir.
• Ve stratejiler bilmektir.

Öğrenmeye Etkisi

Eğitimde öğrenmeyi öğrenme, aktif öğrenme, kendi kendine öğrenme gibi kavramların ön plana çıktığı görülmektedir. Bu bağlamda, metabilişsel düşünme usulü, insanın kendi kendine öğrenme yetisini kazanmada destek olan bir etkiye sahiptir.

Öğrenme bir sonuç değil bir süreçtir. Bu süreç, hedefin belirlenmesini, mevcut bilinenin ne olduğunu, yenisi için ne kadar daha efor gerektiğini, hangi yetilerin kullanılmasını ve değerlendirme yapmayı bilmek gibi konuları içerir.

Metabiliş, kişinin kendi öğrenme yollarının farkına varmasını pekiştirir. Performansları artırır. Bilgiyi harekete geçirir. O, nitelikli öğrenmenin kaynağıdır.

İzleme, denetleme ve kendi kendini düzenleme işlevi görür. Öğrenmenin değerlendirilmesinde, içsel ve dışsal etkenler bulunur. İçsel değerlendirme faktörlerinden birisi de metabiliştir.

Metabilişsel düşünmeyi kullanarak problem çözen kişiler, nasıl öğrendiğini, ne zaman anladığını/anlayamadığını, hangi durumlarda hangi stratejileri kullandığını, hangi tür düşünme metoduyla sonuca vardıklarını fark ederler.

Öğrenirken kendini izleyen, denetleyen, sorgulayan, davranışlarının seçiminden sonuç çıkaran ve kendini kritik yapan insanlar daha başarılıdır.

Eğitimindeki Rolü

Bu metodun en önemli sonucu, kişiyi daha ileri seviyede, özgür öğrenmenin yollarına sevk etmeye yardımcı olmasıdır. Daha derin, engin ve zengin neticelere ulaşmanın yolu hem üstbiliş hem de eleştirel düşünme becerilerine sahip olabilmektir. Bu metodla öğrenenler, öğrenme işlemini yeniden gözden geçirir, önceki ve şimdiki bilgiler arasında karşılaştırma yapar, zorlukların farkına varır ve öğrendiğini daha derinlemesine hisseder.

Bu özelliklere sahip insan yetiştirmek, fakültelerin en temel hedeflerinden biridir. Öğrencilerden istenen, gerek kendilerden gerekse başkalarının deneyimlerinden, sürekli olarak yeni bilgi edinme yeterliliğine sahip olabilmeleridir.

Uzmanların problem çözme taktiklerini bilme, bir ustanın yanında çıraklık görme insana ilham verir. Ayrıca ‘İlk önce ne yapabilirsin?’, ‘Başka ne deneyebilirsin?’ , ‘Stratejin ne kadar iyi işliyor?’ ve ‘Ne biliyorsun, daha neler bilmen gerekli? ’ gibi sorular, muhatap kişilerde metabilişsel düşünme eğitimine katkı yapar.

Metabiliş eğitim sayesinde mevcut bilgilerin kendi aralarındaki bağlantılar kolaylıkla okunur. Ekstra güç üretme zemini oluşturur ve motive eder. Eğitimde süreklilik sağlanır. Metabiliş eğitiminin olumlu etkilerinden biri de öğrenenin, bilgileri transfer edebilmesini ve kavramların uzun süre hatırında kalmasını kazandırmasıdır.

Ayrıca sürekli kendilerini değerlendirerek, izleyerek ve denetleyerek performanslarını artırır. Eğitimin temel gayesi, pratik alanında metabilişsel düşünme yetkinliğine sahip, alanında uzman insanlar yetiştirmektir.

Öğrencilerin, önce hedeflerini doğru belirlemeleri gerekir. Önceliklerine göre bir sıralama yapmaları lazımdır. Mevcut bilginin yeniden yapılanmasını bu metot teşvik eder. İnsanlar, ilgili ihtiyaç olan araçları bilmeli, bunları düzenlemeli ve değerlendirmesini bilmelidir. Haliyle kendi bakış açısını ortaya koyabilmelidir. Devamlı olarak bilgilerini, problem çözme becerilerini kontrol etmelidir. Başkalarıyla olan etkileşimlerini, gözlem ve denetleme becerilerini geliştirmelidir.

Eğitimde, geleceğin uzman adayları yetiştirilirken, temel bilgi ve becerilerin yanı sıra, yaşam boyu kendi kendine öğrenme becerilerinin kazandırılması üzerinde durulması gerekir. Bu nedenle metabiliş düşünme metodu ayrı bir öneme sahiptir.

Probleme Dayalı Öğrenme

Probleme Dayalı Öğrenme (PDÖ) yöntemi ile metabilişsel düşünme arasında benzerlikler vardır. Zira bu yöntem insana, yanlış bilgiyi bulmayı, hatalı davranışları ve ilgili kişileri koordine etmeyi, hedeflere ulaşmayı, problemi anlama için izlemeyi ve denetlemeyi bir sorumluluk olarak yükler. Metabilişsel düşünme ise sorun çözme konusunda, kendi öğrenmelerini yönlendirme/düzenleme becerisi, etkili iş birliği yapma tavsiyesi ve içsel motivasyonunu geliştirmesi hususunda, kişiye yardım eden seviyeli bir metottur. Dahası o, öğrencilere yaşam boyu öğrenme becerileri ve anlamada esnek olmayı kazandırmada, zihni aktif kılan bir yaklaşımdır. Öğrenciye yeni bilgiyi bulma sorumluluğu verir, kaynakları sonuna kadar değerlendirtir, hedefleri göz önünde tutturur, kendini izleme-denetleme olanağı verir ve kişilere kendi davranışlarını koordine ettirir.

Dolayısıyla eğitim uzmanları, bunu bir model olarak almalı, akademik rekabeti azaltarak, bilgiler arasında bağlantı kurarak, uygun stratejileri anlatarak, problem çözerken yönlendirerek, düşünme süreçleri ve kaynak kullanma hakkında geribildirim vererek, işbirlikçi bir atmosfer sağlayarak ve eğitimin süresini de tüm bunları yapmaya ve yaptırmaya yetecek şekilde düzenleyerek, öğrencilerin metabilişsel becerilerinin gelişmesine katkı yapmalıdır.

Sonuç olarak, Probleme Dayalı Öğrenme ile ilgili yeterliğe erişebilmek için, metabilişsel düşünme kabiliyetine ihtiyaç vardır. Bu nedenle ilgili eğitim uzmanlarının bilgilendirilmesi ve teşvik edilmesi gereklidir. Metabilişsel yetilerin gelişmesi sonucunda, öğrencilere ne gibi faydalar kazanacakları hakkında bilgi verilmelidir. Profesyonel hayatları için öneminin vurgulanması, eğitimin bütünlüğü ve onları motive etmesi bakımından gereklidir.

Geliştirme Basamakları

Metabilişsel düşünme teknikleri, bireylerin kendi düşünce ve düşünme süreçlerini bilmesini, alternatifli problem çözmesini, isabetli kararlar vermesini ve eleştirel düşünme gücünü geliştirir. Yaygın olan metabilişsel düşünme tarz ya da tekniklerinden 15 tanesi şunlardır:

• Yansıtma: Kendi düşünme süreci üzerinde düşünme ve kendine sorular sormaktır.
• Öz değerlendirme: Kendi performansını değerlendirme hatta güçlü ve zayıf yönlerini tespit etmektir.
• Hedef belirleme: Kendisi için net ve spesifik hedefler koymaktır.
• Teşvik etme: Motivasyon amaçlı ödüller belirlemektir.
• Planlama: Görevi tamamlamak için plan veya strateji geliştirmektir.
• Organizasyon: Verimliliği artırmak için düşünceleri ve araçlarını düzenlemektir.
• İzleme: Kendi ilerlemesini sürekli olarak izlemek ve takip etmektir.
• İşbirliği yapma: Gruplar halinde birlikte çalışmayı özendirmektir.
• Denetleme: Süreç içerisinde ara ara denetim yapmaktır.
• Koçluk: Deneyim ve tecrübelerden yararlanmaktır.
• Senaryo: Pratik çözümler için, tarihi veya gerçek dünya senaryoları kullanmaktır.
• Sorgulama: Ek bilgiye ihtiyaç duyulan alanları belirlemektir.
• Geri bildirim: Performansı geliştirmek için başkalarından geri bildirim istemektir.
• Arşiv: Depolanmış bilginin geri çağrılmasını bilmektir.
• Ek kaynaklar: Daha iyi anlamaya yardımcı olan yeni bilgi aramaktır.

Bu teknik ve stratejileri kullanılarak, bir yaşam boyu öğrenmeyi, problem çözmeyi ve başarıyı destekleyen metabilişsel düşünme kültürü geliştirebilir.

Son Sözler

Bu düşünme biçimi sayesinde kişiler, özgür ve özgün düşünebilmeyi, doğru kararlar verebilmeyi ve sorumluluk bilincini idrak ederler.

Kişiler, edilgen ve pasif değil aksine etken ve aktiftir. İnsan, kendi öğrenme şuuruna sahip, öğrenme hedeflerini belirleyen ve değerlendiren özel bir konumdadır.

Bu düşünme yolu, hayatta karşılaşılan zor sorular ve çetin sorunlar karşısında, uzun soluklu görevler yapan kişilerin, pes etmeden daha ısrarlı hareket etmelerini sağlar.

Derin ve sistemli düşünmek, kolay bir sanat değildir. Sadece insana has olan bu kabiliyetin ve zihinsel maratonun yakıtı meraktır. Bu metot insana balık vermez fakat balık tutmayı öğretir.

Metabilişsel yöntem, insanı merkeze alan, çağdaş, medeni, ileri düzey bir düşünme sürecidir.

Kaynakça

1. https://en.wikipedia.org/wiki/John_H._Flavell
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Ann_Brown
3. John Hurley Flavell, The Developmental Psychology of Jean Piaget
4. Dr. Jale Kalemkuş, Bilmeyi Bilme:Üstbiliş, Kafkas Üniversitesi
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Sternberg
6. Elaine Blakey and Sheila Spence, Developing Metacognition, MSU
7. Dr. Fatma G. Karaoğlan, Üstbilişsel Düşünme Becerileri, Journal of Theoretical Educational Science
8. Dr. İpek Gönüllü, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Eğitiminde Metabilişin Önemi
9. Üstbiliş